Op 21 november was de boekpresentatie van mijn boek Het verbetertraject bij Wonders of Work in Utrecht. Na een lezing door Sarah Lamb stelde Victor Evink mij een aantal vragen. Het publiek stelde er ook nog een paar.

Welkom bij de presentatie van Het verbetertraject. Net hoorden we Sarah Lamb vertellen hoe belangrijk positionaliteit en intersectionaliteit is. De hoofdpersoon van dit boek is een neurodivergente vrouw. Ze legt een aantal problemen op tafel. Zo mist ze specificaties en duidelijkheid over rollen. Maar dat leidt ertoe dat zij wordt gezien als een probleem. Tegen de achtergrond van de zenuwslopende coronatijd en tegelijk met het overlijden van haar vader moet ze meewerken aan een verbetertraject.

Dit is je tweede boek. Je eerste schreef je onder het pseudoniem Mark Ramen. Kun je uitleggen waarom je er deze keer voor hebt gekozen om het werk onder je eigen naam te publiceren?
Omdat ik me niet meer wilde verstoppen. Dat is wat ik altijd gedaan heb. In een hoekje van de kamer gaan zitten, in korte zinnen praten… Dat was ik zat en ik besloot meer plek in te gaan nemen.
Betekent het dat dit boek ook autobiografisch van aard is?
Het is fictie. Het is geworteld in de werkelijkheid, maar sommige personages in het boek zijn gebaseerd op wel vijf mensen uit het echte leven. Dingen zijn omgevormd en erbij verzonnen. En uitspraken zijn ook verhuisd tussen personen. Giel is bijvoorbeeld iemand die erg sociaal is. Geel, in managementtermen. Daarom heet hij ook zo. Je kent het wel, dat mensen worden onderverdeeld in rood, blauw, geel en groen.
Hij is dus een soort archetype.
Ja. Ik hou ervan om stiekem veel structuur in mijn boeken te stoppen.
Er waren verschillende dingen die mijn aandacht trokken. Allereerst vroeg ik me af: wat maakt en verkoopt het bedrijf nu eigenlijk?
Dat heb ik weggelaten, omdat het voor het verhaal niet relevant was. Het zou elk bedrijf kunnen zijn. Nou ja, het is wel een fabriek. Er zijn fabrieksarbeiders.
Is dat dan een literaire stijlkeuze? Een symbool van de toenemende loskoppeling van managementstructuren van het eigenlijke product? Waarbij de mensen die werk creëren om ander werk te creëren, parasiteren op de waarde die het eigenlijke product genereert voor de maatschappij? Een tastbaar product is volledig afwezig. Het enige concrete wat Ruth doet is hier en daar een kolom toevoegen. Voor de rest zijn het vergaderingen over vergaderingen over het hebben van andere soorten vergaderingen.
Ja. En zoals Sarah net al aangaf, is het geen toeval dat dat zo is. Het heeft met machtspelletjes te maken. De manager in dit boek vindt het fijn om zijn eigen koninkrijk op te bouwen en steeds meer mensen in dienst te nemen. En uiteindelijk zijn al die mensen alleen nog maar bezig met elkaar en niet met het daadwerkelijk produceren van dingen.
Ja. Dan iets anders wat me opviel was de schrijfstijl. Het boek is geschreven in de derde persoon. Maar er worden ook gedachten doorheen gegooid die cursief zijn geschreven. De toon van de vertellende stem is erg minimalistisch. Ik hou zelf van heel uitgebreide, levendige beschrijvingen. In de kantoorscènes miste ik bijvoorbeeld het geklik van de toetsen, de ventilatoren aan het plafond en de flikkerende tl-buizen. Maar later besefte ik dat de hoofdpersoon volledig gedissocieerd is. Ze kan die dingen niet eens opmerken, daarvoor heeft ze teveel stress. Hoe is deze schrijfstijl tot stand gekomen?
Ik hou van taal zonder franje. Bordewijk en zo. En er zitten wel verwijzingen in naar haar autisme, vooral als ik laat zien hoe ze gebeurtenissen met vertraging verwerkt. Ik heb dat trouwens wel wat afgezwakt. Met mijn schrijfcoach Marja van Rossum besloot ik bijvoorbeeld om het kennismakingshoofdstuk in tweeën te splitsen. Overdag ontmoet Ruth al haar nieuwe collega’s. Ze is overweldigd en dat komt er ’s avonds allemaal uit. Dan zien we wat ze ervan vindt. Dus er is een vertraging in de verwerking, maar het is wel direct na de gebeurtenis, zodat de lezer niet verdwaalt. Ik wilde mijn boek niet per se aanpassen aan de neurotypisch smaak, maar ik denk wel dat het boek enorm verbeterd is door de kritiek van mijn schrijfcoach. Sommige delen van het boek waren erg uitgebreid en andere erg beknopt, en zij heeft dat wat genormaliseerd.
Ik denk zelf dat het beter was geweest om het contrast nog wat groter te maken. Wat ik bijvoorbeeld heel sterk vind is de vlakheid van gevoelens op bepaalde momenten. Bijvoorbeeld toen ze het huis van haar vader opruimde en plotseling teruggeslingerd werd in een traumatische ervaring. Dan is er een contrast tussen het dagelijkse leven en de ervaring die doorbreekt. Een soort schild dat zij als getraumatiseerd persoon heeft opgebouwd om te kunnen functioneren of om gezond te blijven, breekt dan.
Toen ik dit met mijn schrijfcoach besprak, zei ze dat ik veel compartimentaliseer. Hier doet Ruth zus, daar doet ze zo. En dat heeft te maken met trauma en autisme en het pleasende gedrag dat daardoor ontstaan is. Dat zit wel in het boek.
Ja. Bij die verbetersessies zie je telkens iets vergelijkbaars gebeuren, maar het wordt steeds een beetje erger, totdat het een soort slow train wreck is. Dat is een patroon dat heel duidelijk is voor haarzelf, maar misschien niet eens waarneembaar voor andere mensen die zich op hun eigen zaken concentreren.
Ruth doet erg haar best om stoïcijns over te komen. Ze probeert te verbergen hoeveel pijn dit haar allemaal doet. Maar gedurende het boek zien we wel een ontwikkeling. Ze wordt steeds een beetje sluwer. Ze gebruikt haar slimheid om terug te vechten. De kleine bewegingsvrijheid die ze nog heeft, gebruikt ze om de dingen toch nog een beetje naar haar hand te zetten. Maar ze heeft ook wel een vilein kantje. Ze is veroordelend. En vasthoudend. Ze denkt: deze baan is van mij, ik ga hem niet opgeven. Ja. Totdat ze dat toch doet, omdat ze niet anders meer kan.
Eén van de dingen die me het meest emotie bezorgde tijdens het lezen van het boek, en wat ik heel herkenbaar vond, was die bedrijfsarts die op verschillende perspectieven wijst, maar met een ondertoon van: iedereen is subjectief, maar sommige mensen zijn een beetje subjectiever dan anderen, dus hun stem telt een beetje minder dan die van anderen. Het roept de vraag op wie er gek is. Het is alsof deze twee compleet tegengestelde realiteiten niet tegelijkertijd waar kunnen zijn en ik ben er vrij zeker van dat ik niet gek ben, dus de anderen wel, maar iedereen geeft mij de schuld. Het is alsof ik tijdens het lezen een soort van gegaslight word, wat een heel intense ervaring is. Hoe spelen perspectief en waarheid een rol in het schrijfproces?
Nou, als je bijvoorbeeld kijkt naar het personage van Turner… Ik heb hem zo genoemd omdat hij een beetje twee gezichten heeft. Ruth weet niet of ze hem kan vertrouwen of niet. Ze gaat één op één met hem zitten en vertelt hem dat er anonieme beschuldigingen zijn. Ze vraagt hem hoe hij vindt dat het met haar gaat, en ze ziet hem draaien. En ze wordt steeds paranoïder, van: wie kan ik hier vertrouwen? Zijn ze allemaal tegen me?
Waarom is het kliekje christelijk?
Dat is een beetje willekeurig. Het had elk kliekje kunnen zijn.
Heb je de ervaring dat je stem, vanwege hoe je hersenen werken, minder waard is bij het bepalen wat de waarheid over de situatie is?
Ja. Wat voor mij deel uitmaakt van de autistische ervaring is om een Cassandra te zijn, een probleem veel eerder zien dan anderen, hen erop attenderen maar niet gehoord worden.
Hoe kijk je terug op het schrijfproces?
Dat bestond uit twee helften. De eerste helft was echt heel helend, dat was gewoon spuien, honderden pagina’s lang. Daarna kwam het creatieve proces. Dat begon met het doorstrepen van dingen die ik niet meer relevant vond, wat ook helend was. En toen kwam het grote gepuzzel, waarin ik elke pragraaf een thema gaf en zo. Het is geen typische heldenreis geworden. Ik heb me laten inspireren door Tony Tulathimuttes boek Rejection. Die zei: “In de meeste verhalen is er een crisis in het midden en tegen het einde is er een transformatie. In mijn verhaal zit die spanningsboog niet.”
Hoe zou je de verhaallijn omschrijven en hoe verschilt die van een typische heldenreis?
Ik denk dat ze veel gelukkiger zou zijn geweest als dit niet was gebeurd. Het had voorkomen kunnen worden. Het is nergens goed voor geweest. Ze heeft niets geleerd. Nou ja, om andere mensen te wantrouwen. Dat heeft ze geleerd.
Denk je dat dat terugkomt in een mogelijk derde boek?
Ik heb wel plannen voor een derde boek, maar dat krijgt een andere hoofdpersoon. Ik heb wel een paar posts over trauma en autisme op mijn blog geplaatst. Die geven denk ik de rest van Ruths reis wel weer. Maar misschien komt er over tien jaar nog wel een boek over Ruth. Wie weet?
Je zegt dat het personage uiteindelijk niets geleerd heeft van de ervaring, maar wat wens je haar toe? Wat zou je graag als vervolg zien?
Nou, het laatste hoofdstuk is best hoopvol. Dat is ook de inspiratie geweest voor de cover van Daniel Hentschel. Ze gaat van het donker naar het licht. Maar ik denk dat ik daar niet meer over moet verklappen. Ik zal later wel eens een blog post schrijven over de inspiratie voor dat hoofdstuk. Het is leuker om dat niet vooraf al te weten.
Is er nog iets dat je wilt zeggen?
Ik zou het leuk vinden als mensen ook het laatste hoofdstuk bekijken met dingen die me geïnspireerd hebben. Daar staan boeken, youtubekanalen en podcasts in die echt de moeite waard zijn.